V I S O K O u monografiji “TREĆI KORPUS AMIJE R BiH”

U odbrambeno  oslobodilačkom ratu 1992.–1995., općina Visoko je imala izuzetno velik vojno-strategijski značaj.

Visoko se nalazi u središnjem dijelu Bosne i Hercegovine. I u prošlosti, područje Visokog je bilo politički centar različitih administrativnih struktura. Graniči se sa općinama: Kiseljak, Busovača, Kakanj, Vareš, Breza, Ilijaš i Ilidža. Prostire se na površini od 231 km². Gustina naseljenosti 1991. je bila visoka – 197,32 stanovnika na km². Teritorija općine Visoko (javno) nije “prisvajana” i uvrštavana niti u hrvatske zajednice niti u srpske autonomne oblasti, mada se našla između hrvatskih i srpskih paradržavnih tvorevina – HZH-B u Lepeničko-fojničkoj dolini (Kiseljak, Busovača) i Sarajevsko-romanijske autonomne oblasti (Ilijaš, Ilidža). Općinske strukture vlasti, početkom devedesetih godina dvadesetog stoljeća bile su čvrsto i nepokolebljivo vezane uz centralne organe vlasti Republike Bosne i Hercegovine. Sve naprijed navedeno učinilo je općinu Visoko teritorijom trajno visokog vojno-strategijskog značaja na kojoj su u kontinuitetu bile prisutne vojne strukture viših komandi Armije RBiH i odakle su kretali oslobodilački pohodi Armije RBiH prema okupiranim dijelovima Sarajeva, Kaknja, Fojnice, Vareša.

Po popisu iz 1991. godine na teritoriji općine Visoko živjelo je 46.160 stanovnika raspoređenih u 88 naselja. Po tom zadnjem popisu stanovništva iz 1991., općina Visoko je imala: Muslimana – 34.373 (74,46%), Srba – 7.471 (16,18%), Hrvata – 1.872 (4,05%), Jugoslovena – 1.464 (3,17%), ostalih, neopredijeljenih i nepoznato – 980 (2,14%). Hrvatsko stanovništvo općine Visoko iz sela koja gravitiraju Kaknju (Bulčići) i Kiseljaku (Zagorice, Lisovo) – slijedilo je separatističku politiku HDZBiH. Srpsko stanovništvo općine Visoko pretežno je slijedilo separatističku i velikodržavnu politiku i praksu SDSBiH, nije priznavalo legalne i legitimne organe vlasti općine Visoko, naprotiv – formiralo je svoje. Krajnju upornost u istrajavanju na takvom opredjeljenju pokazivala su područja: Zimča, Paljike i Čekrčići.

Na teritoriji općine Visoko, nezavisno jedna od druge, razvijale su se dvije vojne strukture: jedna ilegalna u okrilju SDS-a, koja je bila u punom zamahu još u martu 1991. godine, i legalna struktura Teritorijalne odbrane pod rukovodstvom OpŠTO Visoko.

SDSBiH je u Visokom pobunio srpsko stanovništvo, uručio mu iz Ilijaša mobilizacijske pozive, organizirao ga u paravojne formacije ukupne jačine jedne brigade; u strogoj tajnosti, aprila 1991. godine, iz Zavoda Crvene zastave iz Kragujevca

Mapa Visoko

je nabavio a helikopterima i m/v preko jedinice JNA u kasarnama u Visokom – podijelio automatsko oružje, minobacače i protivoklopne rakete, te tako grad Visoko doveo u poluokruženje, praktično godinu dana prije otvorene agresije na RBiH (aprila 1992.).

Razvoj legalne i legitimne vojne strukture na teritoriji općine Visoko tekao je u skladu sa odlukama donesenim na republičkom nivou.

Najprije je 4. aprila 1992. godine naređeno pojačano prisustvo ljudstva i stalno dežurstvo u prostorijama Štaba, a zatim je, 6. aprila 1992., na općini proglašeno vanredno stanje i izvršena mobilizacija općinskog Protivdiverzantskog voda, koja je naoružana oružjem MUP-a. Uslijedila je domobilizacija ratnog dijela samog Općinskog štaba i njegove Zaštitno-štabne čete.Srbi, članovi Štaba napustili su Štab. U drugoj polovini aprila 1992. godine mobilizirana su još i: četiri rejonska štaba (RjŠTO „Gračanica“, „Visočica“, „Buci“ i „Moštre“), četiri voda TO mjesnih zajednica; od pripadnika PL Visoko formirana je jedinica Vod “Patriotska liga” Općine Visoko, te Vod vojne policije TO. U visočkim društvenim preduzećima formirana je jedna samostalna četa, tri samostalna voda i jedno odjeljenje. Ove jedinice raspolagale su sa 357 cijevi pješadijskog naoružanja raznih modela.

U ovom periodu formirane su i neke krupnije jedinice: završno postrojavanje mobiliziranog Mješovitog artiljerijskog diviziona i Prvog odreda TO OpŠTO Visokoizvršeno je 25. 04. 1992. godine. Drugi odred TO OpŠTO Visoko formiran je u maju, Treći – u junu ‘92; slijedilo je formiranje Odreda „Visočica“, Odreda „Moštre“, Odreda „Gračanica“, Odreda „Buci“, Udarnog odreda OpŠO Visoko, Posadnog bataljona policije OpŠO Visoko. Muslimanski odred „Abdullatif“ OpŠO Visoko formiran je u novembru 1992. godine. Četvrti odred odbrane Visoko formiran je u junu 1993. godine.

Početkom oktobra ’92. završeno je formiranje Četvrte brdske brigade – Visočke. U njen sastav su ušla četiri odreda i jedinice podrške. Brigada je bila pretpočinjena Taktičkoj grupi „Visoko“ 1. korpusa Armije RBiH.

U novembru ’92. je otpočelo, a početkom februara ’93. je završeno, preformiranje i preimenovanje 4. bbr – „Visočke“ u 302. motorizovanu brigadu Visoko. Preformiranje 302. motorizovane brigade u dvije brdske brigade – 315. i 316. bbr Visoko, završeno je sredinom decembra 1993. godine. Početkom januara 1995. godine ove dvije brigade su preimenovane i to – 315. bbr u 135. bbr a 316. bbr u 136. bbr. U novembru ’95. godine 135. bbr i 136. bbr su rasformirane a njihovo ljudstvo je ušlo u 165. brdsku brigadu. U sastavu 3. korpusa Armije RBiH (zvanično, period od 17. marta do 08. juna 1993. godine), bila je 302. mtbr Visoko.

Općinski štab teritorijalne odbrane Visoko (OpŠTO) u ratnom periodu bio je vezan za Regionalni štab TO Sarajevo. Štab je razvijao vojne prostorne strukture, organizirane u četiri protivdiverzantska odreda. U jesen ‘93. godine, ovi odredi objedinjeni su u 321. brdsku brigadu 6. korpusa Armije RBiH. Početkom 1995. godine brigada je preformirana u 146. lahku brigadu, mane­varsku jedinicu neposredno potčinjenu Komandi 1. korpusa Armije RBiH.

Na teritoriji općine Visoko bile su razvijene i komande privremenih viših struktura kao što su: taktičke grupe (TG-1; TG „Visoko“), operativne grupe (OG „Visoko“; OG „Istok“; OG-2 „Visoko“), isturena komandna mjesta (IKM–1. k.), Odsjek Visoko GŠ(ŠVK)OS, te GLoC Visoko. U Visokom je formirana i jedno vrijeme radila Ratna oficirska škola dok nije preselila u Zenicu.

Popuna oružanih snaga i drugih struktura odbrane vršena je srazmjerno mogućnostima općine Visoko,slijedeći upute sa republičkog nivoa. Općinski sekretarijat odbrane Visoko nije slao regrute u JNA niti v/o na Hrvatsko ratište tokom 1991. Osigurao je od otuđenja kartoteku regruta i v/o. U toku mobilizacije vršio je popunu OS, MUP-a, OpŠCZ, RO i drugih struktura odbrane. Kao kompenzacija za rasformirane jedinice TO, slijedeći instrukcije MUP-a, aprila 1991., izvršena je mobilizacija rezervnog sastava milicije na području općine Visioko (oko 660 pripadnika). Srbi iz MZ Čekrčići (danas Čekrekčije) nisu htjeli da uđu u sastav rezervne stanice milicije Željeznička stanica. Najveće ratno naprezanje općine Visoko bilo je sredinom 1993. godine, kada se rat vodio na dva fronta – protiv velikosrpskog i velikohrvatskog agresora. Iz izvještaja ovog organa za 7/1993., vidljivo je da je u v/e bilo8.552 v/o. U OS se nalazilo 5.914 v/o (mobilizirana su i starija godišta); u radnoj obavezi je bilo 830 v/o; u CZ (specijalizirana namjena) je bilo raspoređeno 120 v/o (stariji v/o raspoređeni su u radne vodove i jedinice opće namjene). Zbog neizvršavanja vojne obaveze podnešeno je Okružnom vojnom tužilaštvu 260 krivičnih prijava a u pripremi je bilo još 130. Od starijih godišta bili su formirani radni vodovi za utvrđivanje linija odbrane. Od početka marta 1993., kada su formirani radni vodovi, dnevno je bilo angažirano oko 500 v/o.

Sigurnosne i oružane odbrambeno-oslobodilačke aktivnosti na području općine Visoko naročito su bile intenzivne i uspješne tokom 1992. godine.

U aprilu 1992., pod pritiskom mobiliziranih snaga TO Visoko, (25. i 26.), visočke kasarne su morale napustiti jedinice JNA i ostaviti oružje visočke TO (oko 2.000 cijevi). U rejonima sela Dobrinje, Grab i Duge Nive (28. 04. ‘92.) razoružane su lokalne agresorske jedinice SCA.

Kombinirani pješadijsko-artiljerijski napad, s ciljem deblokade grada Sarajeva, jedinice OpŠTO Visoko izvele su 03. 05. 1992., u sklopu kojeg je izvršeno razoružavanje lokalnih jedinica SCA u selima Goduša, Kula Banjer, Ravne, Zbilje, Goruša, Lužnica, Donji Podvinjci, Dobro. Za odmazdu djelovala je i agresorska avijacija i bombardovala industrijske objekte po Visokom.

Visočke jedinice TO su (18. 05. ‘92.) kod sela Donja Papratnica, na putu Zenica – Kakanj – Visoko, bez oružane borbe, djelomično razoružale marševsku kolonu Jugoslovenske armije (oko 400 pripadnika) i zaplijenile 750 automatskih pušaka, 90 pištolja, 2 haubice H-105 mm, 3 protiv-avionska topa PAT 20/3 mm, 50 „Zolja“, 36 lansera RBR 90 mm, 5 m/v, veću kolićinu razne municije.

U junu ‘92., od lokalnih agresorskih jedinica oslobodile su rejone Pustenjak, Spasovnica i Bukovik, te sela Ćifluk, Orahovac, Jelašje, Vlajčići, Grad i Potok. Bila je to uvertira za deblokadu preostalih oko 30% teritorije općine Visoko, te djelimično razoružavanje i potiskivanje glavnine lokalne agresorske brigade SCA u rejonima Zimča i Paljike. Ovaj odbrambeni boj realiziran je 20. 06. 1992. godine. Oslobođena je okupirana teritorija veličine oko 25 km²; komunikacija Visoko – Zimča – Moštre – Kakanj, konačno je postala prohodna. Zaplijenjeno je 120 pušaka.

U periodu 22. 08.–03. 09. 1992. godine oslobođeno je prigradsko naselje Prijeko i Rezervoar vode. Zbog poraza na bojištu, za odmazdu, 29. avgusta 1992. godine, agresorska avijacija je bombardovala i uništila visočku tekstilnu fabriku “Vitex” Visoko.

Zbog pomanjkanja municije i drugog MTS-a, od oktobra 1992. godine visočke jedinice su prešle u (odsudnu) odbranu uz diverzantski način borbe. Od decembra 1992. godine borbenim djejstvima visočkih jedinica pretežno su komandovali korpusi – Prvi, Treći, Šesti pa opet Prvi. U prvom pokušaju deblokade Sarajeva (28. 12. ‘92. godine), preko visočke slobodne teritorije, jedinice 3. korpusa Armije RBiH, napadale su pravcem: Visoko – rejon Višegrad – Reljevo.

S početkom 1993. godine najbolje visočke jedinice su, uglavnom, pružale pomoć jedinicama na drugim bojištima: odbrana Bilalovca (Kiseljak–Busovača), Fojnice, oslobađanje Vareša; u 1994., učestvovale su u odbrani Olova i Ilijaša. U 1995. učestvovale su u borbama na Treskavici, u Operaciji deblokade Sarajeva, na Vlašiću i u Bosanskoj Krupi.

Borcima iz jedinica sa područja općine Visoko, za ispoljenu hrabrost i požrtvovanje dodijeljeno je 19 ratnih priznanja Značka „Zlatni ljiljan“ i 19 priznanja „Zlatna policijska značka“.

Demografske posljedice sukoba na teritoriji općine Visoko u periodu 1992.–1995. godine su velike.Općina Visoko za vrijeme OOR ‘92.–'95. bila je značajno migraciono područje. Tu su svoje utočište našli prognanici iz Bratunca, Višegrada, Rogatice, Ilijaša, Sokoca, Han Pijeska, Kiseljaka i Fojnice. Ljeta 1992. odselila je većina visočkih Srba. U toku rata na teritoriji općine Visoko bilo je oko 6.583 raseljene osobe od čega je 575 osoba imalo status raseljene osobe sa vlastite općine.

Prema podacima Organizacije porodica šehida i poginulih boraca, Visoko ima 314 poginulih boraca Armije RBiH, koji su bili mještani, Visočaci. Preko šesto boraca su postali invalidi; poginulo je više od stotine civila ove općine.

Uništene ili oštečene su fabrike – Viteks, KTK i neke druge. U oružanom sukobu 1992.–1995., na području općine Visoko uništeno ili oštećeno je 3.411 (24,86%) stambenih jedinica.

Mr sci brigadir, HASIB MUŠINBEGOVIĆ